Afganistani përjetoi rritje të shpejtë ekonomike në dekadën pas pushtimit amerikan dhe rrëzimit të talebanëve. Por amullia e mëvonshme e standardeve të jetesës – e rrënjosur në dështimin për të ndërtuar një ekonomi të brendshme të qëndrueshme – i bëri të pashmangshme trazirat.
Nga Daniel Gros
Ndërtimi i kombit ka dështuar dukshëm në Afganistan. Daron Acemoglu i MIT ka sqaruar një arsye të rëndësishme përse: Perëndimi mori një qasje nga lart poshtë për krijimin e institucioneve shtetërore, edhe pse Afganistani është një “shoqëri thellësisht heterogjene e organizuar rreth zakoneve dhe normave vendase”. Por faktorët ekonomikë gjithashtu luajtën një rol kyç.
Afganistani është një vend shumë i varfër, me të ardhura për frymë prej rreth 500 dollarë (në dollarët aktualë) – një e qindta e asaj të Shteteve të Bashkuara. Problemi i vërtetë, megjithatë, nuk është niveli i të ardhurave të Afganistanit, por shkalla e ndryshimit të tij. Literatura mbi revolucionet dhe trazirat civile sugjeron që rritja e lartë stabilizon politikën e një vendi, pavarësisht nëse vendi është i pasur apo i varfër (ose nëse është demokratik).
Me fjalë të tjera, rritja e shpejtë ndihmon në mbulimin e konflikteve. Por gjithashtu krijon pritshmëri për përmirësime të vazhdueshme në kushtet e jetesës. Nëse këto pritshmëri nuk përmbushen – të themi, sepse rritja ngadalësohet ose përmbyset – trazirat bëhen të mundshme.
Afganistani i përshtatet këtij modeli. Vendi përjetoi rritje të shpejtë ekonomike deri në vitet 2011-2012, kur filloi amullia. Por, për të kuptuar shkallën e këtij ndryshimi dhe ndikimin e tij në standardet e jetesës, duhet parë përtej treguesve ekonomikë tradicionalë si PBB-ja e deri tek importet dhe konsumi i energjisë.
Kjo është sepse ekonomia e Afganistanit është thellësisht e çekuilibruar. Ai zor se prodhon ushqim për të përmbushur nevojat e tij dhe, praktikisht, nuk ka prodhim vendas. I gjithë konsumi i brendshëm (i mallrave industriale) mbështetet tek importet, të cilat financohen pothuajse ekskluzivisht nga transfertat e huaja (dhe ndoshta nga tregtia e heroinës, e cila nuk shfaqet në statistikat zyrtare).
Importet përfaqësojnë një shpenzim, jo vlerë të shtuar ose PBB. “Vlera e shtuar” që shfaqet në statistikat e PBB-së krijohet kur tregtarët ose “bazaari” rishesin importet – le të themi, një dërgesë nafte ose celularësh – me një çmim më të lartë sesa ata paguan. Nëse çmimi është fryrë artificialisht, PBB-ja do të reflektojë korrupsion më shumë sesa vlerë të vërtetë të shtuar ekonomike, edhe pse mallrat e importuara mbeten të dobishme për konsumatorin. Në këtë kontekst, importet janë metrika më e mirë – ose, më mirë, më pak e papërsosur – e konsumit të brendshëm.
Për këtë arsye, Afganistani përjetoi një bum të jashtëzakonshëm në dekadën pas rënies së regjimit të parë taleban në 2001, me importet që u rritën gati dhjetëfish. Por, që nga vitet 2011-2012, rritja e importit ka ngecur, edhe pse popullsia ka vazhduar të rritet. Kjo nënkupton rënie të standardeve të jetesës – dhe rritje të pakënaqësisë.
Konsumi i energjisë ofron një pamje të ngjashme. Qasja në energji elektrike është rritur gjatë 20 viteve të fundit, nga 20% (që do të thotë se zonat rurale nuk kishin fare energji elektrike) në 2001 në mbi 95% tani. Por rritja ka ngecur vitet e fundit. Pak përmirësime të mëtejshme janë të mundshme. Por ka një problem tjetër: shumica e energjisë elektrike e Afganistanit (rreth katër e pesta e konsumit të përgjithshëm të energjisë elektrike) importohet. Kjo nënkupton që vendet fqinje (kryesisht Uzbekistani) kanë ndikim mbi qeverinë e re të vendit.
Transferimet gjithnjë e në rritje mund ta qetësojnë popullsinë vendase. Por SHBA-ja nuk ishte e gatshme të vazhdonte të shtonte fondet për të mbajtur nivelet e nevojshme të konsumit në Afganistan.
Për regjimin e ri, ruajtja e fluksit të importeve do të jetë jetike. Disa kanë spekuluar se kjo do t’i japë SHBA-së njëfarë ndikimi, pasi ajo mund të refuzojë të vazhdojë disbursimin e ndihmës. Megjithatë, ndërsa shumat e përfshira janë të konsiderueshme – vendit i duhen rreth 10 miliardë dollarë në vit – fuqitë e tjera globale mund t’i përballojnë lehtësisht ato.
Për Kinën, ndihma për Afganistanin do t’i kushtonte thjesht një pjesë të papërfillshme të rezervave të saj. Edhe Rusia ose Arabia Saudite mund t’ia lejojnë vetes ta bëjnë këtë. Këta donatorë nuk ka gjasa të kujdesen për, për shembull, ruajtjen e qasjes në arsim dhe punë për vajzat dhe gratë. Duke pasur parasysh këtë, aftësia e SHBA-së – ose institucioneve financiare perëndimore si Fondi Monetar Ndërkombëtar – për të ndikuar në qeverinë e Afganistanit të kontrolluar nga talebanët mund të jetë shumë e kufizuar.
Sigurisht, Afganistani nuk është i vetmi vend ku ka dinamika të tilla. Gjurma në rritje e Kinës në shumë pjesë të Afrikës, për shembull, e ka bërë lidhjen e ndihmës financiare me të drejtat e njeriut shumë më të vështirë edhe atje. Kjo nxjerr në pah vështirësinë në rritje të avancimit të “vlerave perëndimore” në një botë të populluar nga rivalë joperëndimorë.
Vëzhguesit pajtohen se korrupsioni endemik luajti një rol të madh në rënien e qeverisë afgane. Kjo ka bërë që shumë të argumentojnë se talebanët nuk do të kishin arritur të rimerrnin kontrollin e vendit nëse SHBA-ja do të kishte frenuar korrupsionin.
Por kjo mund të jetë një iluzion. Kur një vend nuk prodhon asgjë vetë, dhe pothuajse të gjitha burimet në dispozicion të konsumatorëve të tij mbërrijnë nga jashtë, bëhet thuajse e pamundur ruajtja e një niveli të ulët korrupsioni. Ka shumë pak vende në pozicionin e Afganistanit që e prishin këtë model.
Një mënyrë për të shmangur ose minimizuar korrupsionin endemik mund të kishte qenë lejimi që OJQ-të të shpërndanin më shumë ndihma të huaja. Por përparësitë e tyre – ekuilibri gjinor dhe rritja e gjelbër – do të ishin përplasur me ato të ndërmjetësve dominues të pushtetit lokal, duke krijuar probleme të tjera politike.
Ndërtimi i një ekonomie të vetë-qëndrueshme është po aq e vështirë sa ndërtimi i institucioneve shtetërore. Ndihma e huaj mund të financojë një infrastrukturë dhe të mbajë standardin e jetesës së popullsisë. Por kur ndihma bëhet burimi mbizotërues i të ardhurave të një vendi, ajo nxit aq shumë manipulim të politikave ekonomike si strategji për të rritur fitime dhe korrupsion saqë popullsia përfiton shumë pak dhe mund të preferojë një regjim të ri – ose të vjetër.
