Në murin e Shtëpisë së Stenbock-ut, në zyrën e mysafirve, në zemër të Talinit, janë dy pllaka modeste prej guri.
Ato regjistrojnë emrat e 10 krerëve të qeverisë estoneze dhe 56 ministrave të tjerë që humbën jetën në terrorin komunist që filloi në 1941. E shkuara dhe e tashmja nuk janë kurrë larg njëra-tjetrës në kryeqytetin e Estonisë.
Estonia ka qenë në vijën e parë midis NATO-s dhe Rusisë që kur u bashkua me aleancën ushtarake në 2004. Situata e sigurisë në Baltik dhe në Evropë në tërësi gjatë javëve të fundit ka qenë më e tensionuara në dekada pasi Rusia grumbulloi trupa në kufirin e Ukrainës dhe gjithashtu në Bjellorusi, afër kufirit të ngushtë tokësor që lidh Baltikun me pjesën tjetër të Evropës.
Takova Kaja Kallas, kryeministren e Estonisë, në një restorant estonezo-japonez, duke hyrë përmes një kopshti të mobiluar në mënyrë të papërshtatshme me bustet e Sean Connery dhe Alexander Fleming. Klubi skocez, siç rezulton, është gjithashtu i bazuar këtu.
Restoranti është hapur posaçërisht për ne, dhe melodia e muzikës së kërcimit zëvendëson zhurmën e darkuesve të tjerë. Përshëndes Kallas, e cila ka veshur një fustan të verdhë me një karficë të madhe të flamurit estonez.
Ne po takohemi në javën e dytë të shkurtit përpara diplomacisë së vorbullës së kësaj jave. Tingëllon e kuptueshme për vështirësitë, jo vetëm për sa i përket përplasjes për Ukrainën, por edhe aksioneve për Estoninë dhe dy vendet e saj të tjera baltike, Lituaninë dhe Letoninë.
“Sigurisht, ne jemi anëtarë të NATO-s, kështu që është pak më ndryshe të sulmosh një anëtar të NATO-s nga të sulmosh Ukrainën, një joanëtare”, thotë ajo.
Kamarierja na ka sjellë bukë thekre dhe gjalpë. Gjithashtu na ka informuar se do të ndajmë një përzgjedhje prej tre pjatash ku dy janë pjata kryesore dhe një ëmbëlsirë në një bashkim të produkteve estoneze dhe teknikave japoneze.
Pjata e parë vjen së shpejti: troftë crudo, kungull i pjekur dhe një omëletë me patate. Na mbetet ta ndajmë vetë dhe vërej me hidhërim se ndërsa unë marr gjysmën e gjithçkaje, Kallas i shërben vetes porcione më të vogla.
Kallas, e cila është ende relativisht e re në këtë punë, mund të drejtojë një nga vendet më pak të populluara në BE. Estonia ka vetëm 1.3 milionë banorë, por si ajo ashtu edhe vendi i saj kanë një vend të jashtëzakonshëm në debatin perëndimor. Estonia është bërë lideri i Evropës në qeverisjen dhe arsimin digjital, ndërkohë që është vigjilente kundër fqinjit të saj më të madh dhe ish-pushtuesit në lindje.
Kallas flet për një mbledhje të kabinetit pesë orë e gjysmë javën e kaluar për të diskutuar gatishmërinë e Estonisë për konflikte ose sulme hibride si lufta kibernetike.
“Çfarë bëjmë kur nuk ka energji elektrike? Çfarë bëjmë kur nuk ka internet? Si funksionojnë këto gjëra? Si i paguajmë pensionet?”, thotë ajo, duke shtuar se mantra e Estonisë është, “përgatituni për gjithçka dhe nëse nuk ndodh asgjë e keqe, atëherë mirë, ne jemi gati”.
Presidenti francez, Emmanuel Macron kishte vizituar Moskën një ditë më parë. I kërkoj Kallas pikëpamjet e saj për mençurinë e një vizite të tillë dypalëshe, kur ajo dhe të tjerët kanë theksuar rëndësinë e unitetit të NATO-s, një unitet që deri më tani ka qëndruar çuditërisht mirë.
“Po pyes veten se sa e sinqertë mund të jem”, thotë ajo, përpara se të hajë një kafshatë troftë.
Kallas shtoi se “duket se ka një lloj naiviteti ndaj Rusisë. Unë po përpiqesha t’ia shpjegoja këtë edhe presidentit Macron. Ju po e shihni këtë përmes prizmit të një vendi demokratik. Ju thoni se do të jetë super e shtrenjtë për Rusinë që të ketë një luftë. Putinit nuk i intereson”.
Historia e trazuar e Estonisë, e cila u aneksua pas Luftës së Dytë Botërore nga Bashkimi Sovjetik, i jep asaj një perspektivë veçanërisht të mprehtë. Estonia ka shpallur pavarësinë në vitin 1918 pas periudhave në perandorinë suedeze dhe ruse, por u pushtua menjëherë nga Gjermania dhe më pas Rusia Sovjetike. Gjatë konfliktit, fillimisht u pushtua nga forcat sovjetike, më pas nga gjermanët dhe në fund nga sovjetikët përsëri.
“Ne kemi parë nga afër se si funksionon kjo dhe si shkon të menduarit”, tha Kallas.
“Ata udhëheqësit e Evropës Perëndimore nuk e kanë përvojën si kjo”.
Ajo tha se perëndimit do t’i shërbehej më mirë me “durim strategjik” në vend që të nxitonte t’i ofronte diçka Putinit. Por ajo shqetësohet se me një qeveri të re gjermane, zgjedhjet franceze në horizont dhe administratën e Bidenit në SHBA, Putin “e sheh padyshim mundësinë atje”.
Për Kallas, si për shumicën e estonezëve, kjo histori është shumë personale. Stërgjyshja, gjyshja dhe nëna e saj – atëherë vetëm gjashtë muajshe – u deportuan në Siberi në mars 1949. Udhëtimi zgjati tre javë me një vagon bagëtish, një sprovë që një foshnjë nuk pritej të mbijetonte. Një dhuratë, kuti qumështi në një stacion rrugës dhe dashamirësia e të huajve që e mbanin foshnjën ngrohtë dhe ia thanin pelenat në trupin e tyre, e ndihmuan ta mbajë nënën gjallë.
Familja ia doli mirë atje, një makinë qepëse Singer që e morën me vete për të siguruar të ardhura në veriun e ngrirë. Stërgjyshi i Kallas ishte një nga themeluesit e një Estonie të pavarur në vitin 1918 dhe shefi i parë i policisë sekrete të saj.
Kallas, e cila është 44 vjeçe dhe e kaloi pjesën më të madhe të fëmijërisë së saj në kohët sovjetike, tregon habinë e saj kur gjyshja i tregoi histori nga para luftës kur ishte guvernate në Finlandë, një distancë e shkurtër përtej Gjirit të Helsinkit nga Talini. Kallas e vogël mezi mund t’i besonte gjyshes se udhëtimi jashtë vendit ishte i mundur.
“Nëse e krahasoj brezin tim me brezin e gjyshes sime, ata kishin gjithçka. Ata kishin lirinë, kishin të gjitha zgjedhjet, kishin një botë të lirë. Atyre iu mor gjithçka. Dhe unë jam absolutisht brezi i kundërt. Nuk kishim asgjë, nuk kishim zgjedhje, nuk kishim asgjë as nëpër dyqane. Pastaj morëm gjithçka, në vitin 1991 e kthyem lirinë”, tha ajo.
Një vështirësi e veçantë ngeli në mendjen e saj.
“Kishim një kohë kur nuk kishim asnjë karamele në dyqan. Kemi ngrënë kos me sheqer. Kjo ishte gjëja më e ëmbël që mund të merrnim, kështu që më kujtohen ato ditë”, shton ajo.
Kur përmenda pllakën jashtë Shtëpisë së Stenbokut, ajo më pyet nëse e kam vizituar memorialin e ri të Estonisë për viktimat e komunizmit. Unë them jo.
“Thjesht po mendoja se nëse do të kishim zgjedhur një restorant tjetër më afër tij, mund t’jua tregoja”, shtoi ajo.
Ai kujtim i terrorit dhe privimeve të sundimit sovjetik, dhe një dëshirë e fortë për t’u kthyer kurrë në ato ditë, shpjegon pse Estonia e ka paralajmëruar vazhdimisht Perëndimin për rreziqet e një Rusie revanshiste, veçanërisht pas agresionit të parë të Putinit në Gjeorgji në 2008 dhe akoma më shumë, pas aneksimit të Krimesë në vitin 2014.
“Një parim bazë i politikës sonë të jashtme është se ne nuk jemi më kurrë vetëm. Sepse, në vitet 1940, ne mendonim se nuk kishim nevojë për askënd. Më pas mbetëm vetëm, gjë që e shfrytëzoi fqinji ynë i madh”, shpjegon Kallas.
Unë i sugjerova asaj se një nga linjat ndarëse midis Evropës perëndimore dhe asaj lindore janë pikëpamjet e tyre të ndryshme për Luftën e Dytë Botërore. Në perëndim, Gjermania naziste priret të shihet si agresori i vetëm. Por në lindje, ka gjithashtu kujtime të gjata për krimet dhe abuzimet nga Bashkimi Sovjetik.
Kallas tha se diferenca është më e dukshme në 9 maj, e përkujtuar si Dita e Fitores në Evropën Perëndimore për dorëzimin e Gjermanisë naziste.
“Mund të ishte një ditë e mirë edhe për ne nëse më 10 maj Stalini do të thoshte: Ju jeni të gjithë të lirë, kthehuni në shtete të pavarura”.
“Më pas filluan mizoritë për ne – deportimet, vrasjet masive, presioni mbi kulturën tonë, kolektivizimi”, tregoi ajo.
Mbërrin pjata jonë e parë kryesore e purtekës, duke siguruar një pushim në bisedë. Kallas ndan peshkun dhe perimet të frymëzuara nga Azia në dysh dhe nxjerr një sërë statistikash rreth progresit të Estonisë që nga rifitimi i pavarësisë në 1991.
Pagat janë rritur 45 herë, pensionet 60 herë dhe të ardhurat e saj për frymë, që dikur ishin 40 për qind e mesatares së BE-së, tani është 86 për qind dhe më e madhe se ajo e Greqisë, Portugalisë apo Polonisë.
Ajo nënvizon se “pak para se të vija këtu, po kontrolloja numrat. Zhvillimi ynë ka qenë mjaft i shpejtë, por për mua është shumë e rëndësishme të kuptoj se nuk është e mirëqenë. Ne mund t’i humbasim të gjitha përsëri”.
Kallas përjetoi ndërtimin e rifitimit të pavarësisë nga afër, pasi babai i saj, Siim Kallas, ishte një nga forcat shtytëse, duke u bërë më vonë kreu i bankës qendrore, ministër i financave dhe i jashtëm, si dhe kryeministër. Ajo flet se u lejua të qëndronte në tavolinë ndërsa u diskutuan taktikat.
Ajo rrëfen një udhëtim në Gjermaninë Lindore që e mori babai i saj para rënies së Murit të Berlinit kur ajo ishte rreth 10 vjeç.
“Më kujtohet kur babai im”, kur tha “fëmijë, merrni frymë, është ajri i lirisë që vjen nga ana perëndimore”.
Ajo filloi të studionte dhe më pas të ushtronte profesionin e avokatisë në një kohë pjellore, pasi rregulla të reja po shkruheshin pas rifitimit të pavarësisë.
Kallas u bashkua me Partinë Reforma dhe u bë deputete. Në Bruksel, ajo fitoi një reputacion si një nga yjet e parlamentit, me një fokus të veçantë në çështjet e teknologjisë, ndoshta nuk është çudi kur Estonia ka qeverinë digjitale më të përparuar në Evropë. Në vitin 2000, Estonia hodhi poshtë dokumentet në letër dhe prezantoi një sistem digjital për mbledhjet e kabinetit ndërkohë që qytetarët kishin mundësi të votonin, të plotësonin deklaratat tatimore dhe të bënin pothuajse kurrë
Kallas vërtet është krahasuar, shpesh herë negativisht, me të atin. Por, ajo shton një moment krenarie kur një grua i shkroi duke i thënë se ishte fotografuar me Siim Kallas dhe se vajza e saj kishte vërejtur foton dhe ka thënë “oh, ke një foto me babanë e Kajës”.
Koha e saj si kryeministre ka qenë e vështirë, veçanërisht pasi ajo mori detyrën në mes të pandemisë. Ajo tregon se si drejtoi një mbledhje kabineti për të vendosur kufizime të reja në ditën e saj të parë në krye.
Disa nga kritikat kanë qenë të ashpra dhe personale. Andrus Ansip, një ish-kryeministër i Reformës, e quajti atë një “zonjë egoiste, “e lindur nga feudali” pasi tha se kishte menduar të jepte dorëheqjen, por vendosi të mos e bënte, pasi kjo do të sillte në pushtet partinë e diskutueshme nacionaliste Ekre.
Kallas e shmang pyetjen time, por pranon se “nuk kisha iluzione për punën dhe e kisha parë nga babai sa e vështirë ishte. Por, sigurisht, ai thotë se nuk ka pasur kurrë kohë aq të vështira sa unë”.
Kamerierja sjell thika dhe pirunjë të rinj për pjatën tonë të dytë.
Më vjen një lehtësim kur Kallas i thotë se është ngopur. Ëmbëlsira, megjithatë, është e panegociueshme. Së shpejti vjen një shije e lezetshme për kohuke, një rostiçeri me djathë gjizë të mbuluar me çokollatë, e mbushur me qershi. Kërkojmë pak çaj jeshil dhe shfaqen edhe disa biskota të vogla. Kallas thotë se ishin këto që e tërhoqën atë në restorant kur erdhi herën e parë.
Disa kanë sugjeruar se përparimet e mëdha në qeverisjen digjitale në Estoni kanë ngecur në vitet e fundit.
Kallas papritmas merr telefonin e saj, kontrollon orën dhe dërgon një mesazh të shpejtë.
“E keni me nxitim?”, pyet ajo. Ne hamë disa nga biskotat e vogla dhe ajo thotë se sapo ka llogaritur se ka kohë përpara takimit të saj të ardhshëm për të më çuar në Memorialin e Viktimave të Komunizmit.
Memoriali është disa kilometra jashtë qendrës së qytetit dhe kur arrijmë atje binte borë, dhe një erë thumbuese po frynte nga deti.
Kallas, tani e veshur me një pallto të hollë, me kapuç ngjyrë bezhë, del nga makina dhe më tregon kolonat e gjata që tregojnë mijëra e mijëra viktima të komunizmit të Estonisë.
Ne ecim disa hapa drejt një seksioni me vrima plumbash, ku secila përmban fotografinë e një oficeri ushtarak estonez. Seksione të ndryshme shpjegojnë pjesët e ndryshme të Siberisë dhe gjetkë në Bashkimin Sovjetik, në të cilat viktimat u dëbuan.
“Më falni për motin”, më tha ajo kur hipëm në makinë. Ndërsa kthehemi me shpejtësi në qendër të Talinit, kthehemi te ngjarjet e sotme.
A është qëllimi i Putin-it për t’i mbajtur vendet baltike përgjithmonë në këmbë, duke mos i lënë kurrë vigjilencën e tyre?
“Po. Kjo është ajo që ndiej ndonjëherë rreth diskutimeve të Këshillit Evropian. Për disa nga ata njerëz, ky është një diskutim teorik. Ndërsa për ne, është një shqetësim i përditshëm, një shqetësim i vërtetë. Do të doja t’i investoja të gjitha këto para që investojmë në mbrojtje, në arsim, por duke qenë një vend i pavarur dhe gjërat që duhet të bëjmë për këtë, ne në të vërtetë nuk kemi një opsion”.(Marrë nga The Financial Times, përshtatur për Albanian Post)
