Social Demokratët në pushtet të Maqedonisë së Veriut po përballen me akuza hipokrizie ndërsa ndjekin një marrëveshje të drejtpërdrejtë për ndërtimin e autostradave shumë të nevojshme, duke anashkaluar rregullat normale të tenderëve.
Nga Sinisa Jakov Marusic
Aktivistët anti-korrupsion në Maqedoninë e Veriut po kritikojnë një vendim nga autoritetet për të lënë mënjanë procedurat normale të tenderit dhe për të hyrë në negociata të drejtpërdrejta me gjigantin amerikano-turk të ndërtimit Bechtel-Enka për ndërtimin e tre segmenteve të rëndësishme rrugore.
Më 15 korrik, parlamenti miratoi një ligj të posaçëm që e lejon kabinetin e kryeministrit Zoran Zaev të negociojë një kontratë me Bechtel-Enka, pasi ka nënshkruar tashmë një memorandum bashkëpunimi në prill që ende nuk është botuar.
Qeveria e Zaev thotë se një marrëveshje e drejtpërdrejtë është mënyra më e shpejtë dhe efikase për ndërtimin e përfundimtar të autostradave midis Tetovës, Gostivarit dhe Bukojçanit, Trebenistës, Strugës dhe Kjafasan në Korridorin 8 pan-evropian Lindje-Perëndim dhe Prilep dhe Manastir në Korridorin 10 Veri-Jug.
Por aktivistët kundër korrupsionit po i akuzojnë Social Demokratët për hipokrizi: shtatë vjet më parë, partia – atëherë në opozitë – kritikoi VMRO-DPMNE në atë kohë për nënshkrimin e një marrëveshje të drejtpërdrejtë me firmën kineze Sinohydro për ndërtimin e dy autostradave.
Ndërtimi kinez është shoqëruar që atëherë me akuza për korrupsion, kosto në rritje dhe afate të pa përmbushura.
Ekspertë të transparencës thonë se Zaev rrezikon të përsërisë të njëjtin gabim duke anashkaluar procedurat e rregullta të tenderëve të projektuara për të rritur transparencën dhe për të zvogëluar rrezikun e korrupsionit.
Komisioni shtetëror Antikorrupsion ka paralajmëruar një “rrezik të lartë korrupsioni” dhe u zotua ta kontestojë ligjin special para Gjykatës Kushtetuese.
Vanja Mihajlova, një ish-anëtare e Komisionit, tha se çmimi, afatet dhe kushtet ishin ende të panjohura.
“Ne nuk dimë absolutisht asgjë”, tha Mihajlova. “Nënshkrimi i një memorandumi ose një marrëveshje ose një ligji në të cilin nuk dihet asnjë nga kriteret, do të thotë që pob e nënshkruani atë verbërisht. Kjo flet për mungesë përgjegjësie ndaj shpenzimit të parave publike.”
Akuza për marrëveshjen kineze
Ekspertët thonë se përvoja me marrëveshjen Sinohydro duhet ta kishte bërë qeverinë të mendohej më mirë.
Ashtu siç bëri këtë muaj, parlamenti në vitin 2013 miratoi një ligj të posaçëm që i hapi rrugë qeverisë së djathtë të udhëhequr nga VMRO-DPMNE për të arritur një marrëveshje me firmën kineze për të ndërtuar dy segmente autostrade, midis Miladinovcit dhe Stipit dhe midis Kërçovës dhe Ohrit.
Në atë kohë në opozitë, Social Demokratët e kundërshtuan ashpër këtë marrëveshje. Në vitin 2015, Zaev filloi të publikonte disa përgjime të regjistruara në mënyrë të paligjshme, në njërin prej të cilëve dëgjohej zëri i kryeministrit të atëhershëm Nikola Gruevski që me sa duket kërkonte miliona euro nga Sinohydro për të mbyllur marrëveshjen e autostradës.
Kur Social Demokratët morën pushtetin në 2017, ata arritën ta ulnin koston e segmentit Miladinovci-Stip nga 226 milionë euro në 176 milionë euro. Ajo pjesë ka mbaruar që atëherë, por afatet për autostradën Kërçovë-Ohër vazhdojnë të mos përmbushen. Afati i fundit i vendosur nga qeveria është viti 2023, ndërsa çmimi fillestar është rritur rreth 45 për qind në 598 milionë euro.
Gruevski, ish-zv/kryeministri Vladimir Pesevski, ish-ministri i transportit Mile Janakieski dhe ish-shefi i autoritetit rrugor shtetëror Ljupco Georgievski, u akuzuan për shkelje të procedurave të tenderit në marrëveshjen e autostradës, gjë e cila i kushtoi shtetit 155 milionë euro, pretenduan prokurorët.
Një akuzë për ushtrim ndikimi të paligjshëm ndaj Gruevskit u rrëzua në vitin 2019 sepse statuti i parashkrimit kishte skaduar. Tre të pandehurit e tjerë mbeten në gjyq, të akuzuar për shpërdorim detyre. Gruevski në vitin 2018 u arratis dhe mori azil politik në Hungari.
Qeveria kritikon shpejtësinë e procedurës “së vjetër” të tenderave
Disa vjet më vonë, Social Demokratët po r portretizojnë marrëveshjen Bechtel-Enka si një model inovacioni, duke thjeshtuar procedurat dhe duke përshpejtuar realizimin e lidhjeve shumë të nevojshme të transportit.
“Ky model që përfshin projektimin dhe ndërtimin si një detyrim të kompanisë është një koncept i ri, i cili mendojmë se do të japë rezultate më efikase në ndërtimin e korridoreve pan-evropiane”, tha për BIRN në një deklaratë m shkrim zyra e Ljupco Nikolovskit, zv/kryeministri i ngarkuar për të luftuar korrupsionin.
“Modeli i vjetër i procedurave të tenderimit kërkon shumë kohë, nga faza e projektit deri në atë të ndërtimit, dhe qytetarët dhe shteti nuk duhet të presin.”
Ajo theksoi se qeveria nuk ka asnjë detyrim të nënshkruajë një marrëveshje me Bechtel-Enka nëse i konsideron kushtet të pafavorshme. Bisedimet do të jenë transparente, shtoi ajo.
Sipas rregulloreve të rregullta të tenderimit, Ndërmarrja Publike për Rrugët Shtetërore do të kishte një rol kryesor në përcaktimin e rregullave të ndërtimit. Ligji i posaçëm, megjithatë, vë pjesën më të madhe të përgjegjësisë mbi ndërmarrjen e zgjedhur të ndërtimit.
Ejup Rustemi, kreu i Ndërmarrjes Publike për Rrugët Shtetërore, tha se ai ishte dakord me këtë.
“Me modelin aktual të ndërtimit, të gjitha projektet e infrastrukturës janë duke u zvarritur”, tha Rustemi.
Bechtel-Enka, tha ai, “ka treguar gjetkë në rajon dhe në Evropë se mund të ndërtojë shumë shpejt duke respektuar cilësi shumë të larta ndërtimi dhe standarde të jashtëzakonshme të sigurisë në trafik”.
Dispozitat habisin
Disa detaje të asaj që është në tryezë dihen, mes tyre fakti që nëse nënshkruhet një marrëveshje, legjislacioni vendas nuk do të zbatohet për firmën e zgjedhur.
Kreu i Agjencisë Shtetërore Anti-Korrupsion, Biljana Ivanovska, tha se një dispozitë e tillë ishte problematike dhe se mënyra se si ligji u miratua në parlament linte hapësirë për ndërhyrje politike dhe ndikim në shitje.
“Për të mirë të interesit publik, ata duhet të kishin qenë të hapur, të dilnin në mënyrë transparente në publik dhe të shpjegonin se si qëndrojnë punët dhe përse”, tha Ivanovska për BIRN. “Jo kështu, duke miratuar një ligj të rëndësishëm me shumë rëndësi për të gjithë vendin përmes procedurës së shpejtë parlamentare.”
Askush, tha ajo, nuk ka shpjeguar se si dhe pse Bechtel-Enka u zgjodh në radhë të parë.
“Kjo tregon se lufta kundër korrupsionit mbetet deklarative dhe selektive”, tha Ivanovska.
Sindikatat gjithashtu i janë bashkuar kritikave, duke kundërshtuar nenin 12 të ligjit të posaçëm që parashikon punën e ndërtimit që vazhdon 24 orë në ditë dhe punëtorët që do duhet të punojnë 60 orë në javë.
Zv/kryeministri Artan Grubi, i cili nënshkroi memorandumin e bashkëpunimit të prillit me Bechtel-Enka, tha për Kanal 5 TV më 16 korrik se heqja dorë nga legjislacioni i brendshëm ishte një lëshim i domosdoshëm për të siguruar që të mos ketë ndërprerje në ndërtim. Punëtorët do të jenë në gjendje të zgjedhin nëse do të punojnë ose jo me turne më të gjata, tha ai, dhe të kompensohen në përputhje me kushtet.
“Bisedimet do të jenë transparente dhe duhet të fillojnë në fund të këtij muaji”, tha Grubi, duke shtuar se nëse arrihet së shpejti një marrëveshje, kompania ka treguar që mund ta përfundojë ndërtimin deri në 2025.
Megjithëse çmimi nuk dihet, Grubi tha se Bechtel-Enka kishte garantuar një çmim më të mirë për kilometër sesa në marrëveshjen me Sinohydro.
Por kompania ka shkaktuar më parë polemika në Ballkan.
Me rreth 54,000 punonjës në mbi 40 vende, Bechtel-Enka është një lojtar kyç ndërkombëtar në ndërtim dhe ishte pas autostradave që lidhin Shqipërinë dhe Kosovën dhe Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut. Megjithatë, të dy projektet u shoqëruan me vonesa, rritje kostosh dhe akuza për korrupsion.
Në vitin 2014, BIRN publikoi dokumente zyrtare që detajonin se si lobimi, planifikimi i dobët dhe çmimet e fryra i kishin lënë taksapaguesit në Shqipëri dhe Kosovë me një faturë prej dy miliardë eurosh për vetëm 137 kilometra rrugë midis dy vendeve.
Në përgjigje të gjetjeve të BIRN, Bechtel-Enka mohoi çdo shkelje, duke thënë se ishte në përputhje me të gjitha udhëzimet e qeverisë dhe i kishte kursyer Kosovës qindra miliona euro duke gjetur një rrugë të re për rrugën për të shmangur tunelet e kushtueshme.
Hapja e një autostrade prej 60 km nga kryeqyteti i Kosovës, Prishtinë, deri në kufirin me Maqedoninë e Veriut u shoqërua gjithashtu me shqetësime për kostot në rritje pasi data e parë për hapjen e saj u shty nga fillimi i 2018 për në mes të vitit 2019.
Në vitin 2019, Bechtel-Enka arriti një marrëveshje me Serbinë për ndërtimin e Korridorit Morava. Ashtu si në Maqedoninë e Veriut, Serbia miratoi një ligj të posaçëm që shmang rregullat normale të dhënies së një tenderi.
