Nikola Gruevski synonte të ndërtonte një kishë madhështore në qendër të Shkupit për të treguar fuqinë dhe devotshmërinë e tij, por tani ai është i arratisur në Hungari dhe kisha e tij e braktisur është subjekt i procedurave të falimentimit.
Nga Sinisa Jakov Marusic
Pikërisht tetë vjet pasi filloi ndërtimi i saj në 2012, Kisha Ortodokse Maqedonase e Shën Kostandinit dhe Helenës, e cila fillimisht ishte planifikuar të mbaronte për tre vjet, në zemër të kryeqytetit të Maqedonisë së Veriut, Shkupit, mbetet e papërfunduar.
Në kontrast me zemërimin politik dhe etnik që gjeneroi në të kaluarën, kantieri i ndërtimit tani qëndron i heshtur dhe i braktisur.
E promovuar me shumë pompozitet për të shfaqur devotshmërinë e kryeministrit tani të arratisur, Nikola Gruevski, dhe partisë së tij shoqërore konservatore VMRO DPMNE, kisha, e njohur me nofkën “Kisha e Gruevskit”, së shpejti mund të bëhet objekti i parë fetar në vend që bëhet pjesë e procedurave të falimentimit.
Do të ishte gjithashtu hera e parë që Kisha Ortodokse Maqedonase shfaqet në rolin e debitorit në një procedurë falimentimi të kërkuar nga firma e ndërtimit, Beton, e cila e ndërtoi atë dhe tani kërkon pagesën e saj prej 1,1 milion eurosh.
Lajmëtare e ndryshimit përçarës të qytetit
Ngritja e kishës kontroverse paralajmëroi projektin më të madh dhe më përçarës të qeverisë për të rimodeluar të gjithë kryeqytetin në stilin klasik, i njohur si “Shkupi 2014”, i cili u zbulua për herë të parë në CGI në një video të qeverisë në 2010.
Megjithëse polemikat për kishën i paraprinë “Shkupit 2014” me disa vjet, ndërtesa u përfshi në videon promovuese “Shkupi 2014”, duke u bërë një pjesë jozyrtare e tij.
Mosmarrëveshja filloi në 2009, kur qeveria e udhëhequr nga VMRO DPMNE zbuloi për herë të parë planet për të ndërtuar një kishë të madhe në sheshin kryesor të Shkupit.
Pavarësisht se nuk kishte asnjë ngjashmëri me të, ajo u prezantua si një rinovim i një kishe të vjetër me të njëjtin emër që kishte ekzistuar aty afër, por e cila u shemb në 1970, pasi u dëmtua në tërmetin e madh të 1964.
Në mars 2009, studentët e arkitekturës protestuan kundër planit për të ngritur një kishë të re në shesh, ku ajo do të pengonte trafikun e këmbësorëve. Në skena të dhunshme, një turmë e madhe mbështetësish të kishës që mbanin flamuj dhe kryqe sulmuan protestuesit.
Pak pas kësaj, grupi i dytë më i madh i besimit të vendit, Komuniteti Islamik, gjithashtu kërkoi që shteti të ndihmonte gjithashtu në rindërtimin e një xhamie të vjetër që ndodhej gjithashtu pranë sheshit kryesor në kohën Osmane.
Pas insistimit të kryeministrit që kisha të ndërtohej pa marrë parasysh asgjë, fillimisht asaj i referoheshin si “Kisha e Gruevskit”.
Ndërsa fërkimet midis Kishës Ortodokse dhe myslimanëve shqiptarë u shtuan dhe ndërsa argumentet në lidhje me ndërhyrjen e qeverisë në çështjet fetare nuk u zbutën, qeveria bëri kompromis.
Për të shmangur trazira të mëtejshme, atë vit autoritetet ia dhuruan vendit Kishës Ortodokse Maqedonase, në mënyrë që ajo, jo shteti, të shfaqej zyrtarisht si investitori.
Në një kompromis tjetër të bërë në 2012, vendndodhja e kishës u zhvendos disa qindra metra nga sheshi kryesor në vendin e saj aktual, në atë që më parë ishte një park i vogël pranë rrugës kryesore për këmbësorë, Rruga Maqedonia, metra nga parlamenti.
Në vitin 2013, kisha ishte përsëri në qendër të dhunës kur një turmë e zemëruar pro-qeveritare sulmoi ambientet e Komunës së Qendrës, e cila sapo kishte zgjedhur një kryetar të ri nga radhët e opozitës së atëhershme dhe i cili ishte një kritik i fortë i projekti “Shkupi 2014”.
Kryetari Andrej Zernovski mezi shpëtoi nga turma e zemëruar, e cila ishte e bindur se ai kishte të bënte me ndërtimin e kishës – gjë që ai e mohoi.
Një gjykatë në shtator të këtij viti dënoi ish-kryeministrin Gruevski me një vit e gjysmë burg për nxitjen e sulmit nga ana e turmës me një pretekst të rremë.
Ndërtimi i kishës atëherë filloi në prani të vetë Gruevskit në 2014, mes shumë pyetjeve ende pa përgjigje në lidhje me koston e saj dhe burimin e financimit.
E mbështetur politikisht dhe e rrethuar nga shumë sekrete
I mbështetur fuqimisht nga partia kryesore në atë kohë në pushtet, megjithëse në një mënyrë informale, projekti mori shumë vëmendje.
Në vitin 2012, Ministria e Transportit ia shiti vendin e ri Kishës Ortodokse Maqedonase me një çmim të volitshëm. Ajo pagoi vetëm 65,000 euro për 2,230 metra katrorë në të cilin ndodhej ish-parku.
Kisha më pas krijoi një fondacion që zyrtarisht kishte për detyrë mbledhjen e donacioneve dhe mbikëqyrjen e ndërtimeve.
Deputetët atë vit i dhuruan një milion euro fondacionit që të fillonin përgatitjet.
Ndërsa ndërtimi filloi në 2014, media kërkoi çdo informacion që mund të merrte në lidhje me koston dhe financimin e tij.
Por qeveria këmbënguli se nuk kishte të bënte me projektin, ndërsa Kisha Ortodokse Maqedonase i ridrejtoi pyetjet te fondacioni, i cili rezultoi jashtëzakonisht i vështirë për t’u arritur.
Përkundër gjithë kësaj, punët vazhduan. Donacioni i parë prej një milion eurosh erdhi nga vetë Kisha Ortodokse Maqedonase dhe tre konferenca radhazi donatorësh, të transmetuara drejtpërdrejt në televizion, në 2012, 2013 dhe 2014, mblodhën më shumë fonde.
I stimuluar nga partia e atëhershme në pushtet, e cila dukej se po fitonte popullaritet, sektori i biznesit gjithashtu u dynd për të ndihmuar.
Lista e donatorëve e siguruar në vitin 2018 nga Laboratori i Gazetarisë Investigative Maqedoni, IRL, nga Ministria e Drejtësisë, një vit pasi VMRO DPMNE u rrëzua nga pushteti, tregoi se pothuajse të gjitha bizneset kryesore kishin dhuruar para, në vlerë prej rreth 2 milion eurosh.
Edhe institucionet dhe ndërmarrjet shtetërore dhuruan. Operatori shtetëror i sistemit të transmetimit të energjisë elektrike, MEPSO, dhuroi 66,000 euro dhe rezervati pyjor shtetëror dha 3,200 euro të tjera, treguan të dhënat e siguruara nga IRL. Edhe agjencia shtetërore e lajmeve, MIA, dhuroi 100 euro modeste.
Regjistrimet nga Zyra e të Ardhurave tregojnë se në vitin 2012 fondacioni mori vetëm një milion euro që u dhuruan nga Kisha Ortodokse Maqedonase. Në vitin 2013, ai mblodhi 1.65 milion euro dhe në 2014, 700,000 euro.
Por ndërsa vendi zhytej në një krizë politike të shkaktuar nga mënyrat autoritare të Gruevskit dhe ndërsa pushteti i tij dobësohej, donacionet për kishën ranë ndjeshëm.
Në 2015, ndërsa kriza politike u thellua, fondacioni mori vetëm 280,000 euro dhe në 2016 kjo ra përsëri në 28,000 euro dhe deri në vitin 2017, një vit para se të rrëzohej Gruevski, donacionet arritën në 160 euro.
Heshtja thyhet më në fund nga nga kërkesa e gjykatës
Për një kohë të gjatë, kisha nuk ishte në fokusin e publikut. Heshtja u thye vetëm në nëntor, kur mediat njoftuan se kompania e punësuar për të ndërtuar kishën, Beton, nga Shkupi, kishte paraqitur një kërkesë në Gjykatën Themelore të Shkupit për një procedurë falimentimi, duke përmendur borxhe të papaguara prej 1,1 milion eurosh.
Kërkesa u paraqit në shtator dhe gjykata kishte caktuar tashmë një administrator falimentimi, zbuloi gjykata. Beton kishte kërkuar që kisha, si dhe toka në të cilën ajo është ndërtuar, të jetë pjesë e procedurës së falimentimit.
Seanca gjyqësore në të cilën do të vendosej fati i kishës u caktua fillimisht për më 11 nëntor. Por kjo më vonë u shty, siç ka ndodhur shpesh gjatë këtij viti krizash shëndetësore. Seanca dëgjimore tani do të duhet të presë vitin 2021.
Sheshi i ndërtimit ka qenë praktikisht i heshtur që nga viti 2017. Jashtë, fasada duket pothuajse e përfunduar dhe këmbanorja e saj gati 50 metra e lartë dominon zonën përreth. Por publiku nuk ka qasje në të, pasi zona është e rrethuar.
“Mund të duket pothuajse e përfunduar, por ka shumë detaje të vogla që duhet të bëen ende, si afresket, dyshemeja dhe të gjitha llojet e instalimeve. Kulla e kambanores ka nevojë për më shumë punë gjithashtu”, tha për BIRN një punonjës i Kishës Ortodokse Maqedonase, i cili ishte një ish-anëtar i fondacionit që ndërtoi kishën, në kushte anonimiteti. Ai këmbënguli se nuk kishte luajtur një rol të madh në të dhe nuk dëshironte ta lidhnin me këtë projekt. Megjithatë, ai e mbrojti atë.
“Gjithçka ishte transparente. Ne kemi punuar në një mënyrë të ligjshme dhe na nxiti dëshira për ta parë kishën të përfunduar”, këmbënguli burimi, i pyetur se përse fondacioni tashmë i shpërbërë ishte aq sekret.
“Ne nuk dëshironim të ekspozoheshim shumë pasi Kisha Ortodokse Maqedonase ishte përgjegjëse për atë pjesë. Kjo nuk ishte puna jonë. Ne kishim një detyrë tjetër, kështu që u përqendruam tek ajo punë”, shpjegoi ai.
Ai shtoi se nuk e dinte koston totale të ndërtimit aktual, por vlerësimi i tij ishte se “do të duheshin minimumi 2 deri në 3 milion euro për ta përfunduar atë”.
Kur filloi ndërtimi, fondacioni i fshehtë përbëhej kryesisht nga civilë, duke përfshirë avokatë dhe biznesmenë të vegjël që nuk ishin shumë të njohur publikisht, si dhe disa priftërinj dhe punonjës të Kishës. Atëherë, si tani, shumica e tyre ishte e vështirë të arriheshin për informacione.
Kisha Ortodokse Maqedonase gjithashtu nuk ofroi asnjë koment në lidhje me planet e saj për kishën ose procedurën e falimentimit në të cilën është përfshirë tani.
“Ndoshta e gjithë kjo çështje u politizua shumë. Dëshira për donacione duhet t’i ishte lënë në dorë njerëzve”, tha burimi i vetëm që i përfshirë që BIRN mundi të arrinte.
“Gruevski donte të bënte diçka të mirë dhe të linte pas një trashëgimi, siç bënë shumë para tij, por Kisha Ortodokse Maqedonase duhej të mbështetej më shumë tek vetja, jo te politikanët që janë të ndryshueshëm, për ndihmë.
“Siç e ka zakon Maqedonia, ne filluam diçka dhe nuk arritëm ta përfundonim atë.”
As qyteti i Shkupit dhe as Komuna e Qendrës duket se nuk kanë ndonjë plan për të ardhmen. Të dy thanë se nuk mund të komentonin për çështjet gjyqësore që kanë të bëjnë me pronën private.
E lidhur ngushtë në një mënyrë negative me Gruevski, i cili tani ka marrë azil politik në Hungari, qeveria aktuale e udhëhequr nga Social Demokratët nuk ka gjasa të dëshirojë të ndërhyjë në këtë çështje komplekse.
